“อรุณเทพบุตร” บนหน้าบันโบสถ์และอนุสาวรีย์ประชาธิปไตย สัญลักษณ์ของ “คณะราษฎร”

“อรุณเทพบุตร”  บนหน้าบันโบสถ์และอนุสาวรีย์ประชาธิปไตย สัญลักษณ์ของ “คณะราษฎร”
                อ.ชาตรี ประกิตนนทการ  อธิบายไว้ในหนังสือ “การเมืองและสังคมในศิลปสถาปัตยกรรมฯ” ว่า หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ.2475 สิ่งก่อสร้างและงานศิลปกรรมต่างๆ ที่คณะราษฎรจัดสร้างขึ้น ได้มีการเปลี่ยนแปลงหลายประการ คือมีการละทิ้งแนวทางแบบจารีตนิยมเดิม หันมาสร้างอาคารแบบเรียบง่าย ไม่มีฐานานุศักดิ์  ซึ่งสะท้อนความหมายในเรื่องความเสมอภาค และความเป็นสามัญชน
                การเปลี่ยนแปลงที่เห็นได้ชัดประการหนึ่งคือ การเปลี่ยนลวดลายประดับบนหน้าบันของโบสถ์ ซึ่งจากเดิมมักประดับด้วยลายแบบจารีต เช่น  พระนารายณ์ทรงครุฑ พระอินทร์ทรงช้างเอราวัณ มาเป็นลวดลายแบบใหม่  เช่น  “ลายอรุณเทพบุตร” ดังที่ปรากฏอยู่ที่หน้าบันของโบสถ์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ บางเขน อรุณเทพบุตรนี้ เป็นเทพในตำนานฮินดู ผู้เป็นสารถี(ผู้ขับรถ)ให้กับพระอาทิตย์ มีร่างเพียงครึ่งบน  โดยได้รับการออกแบบให้ถือแพนหางนกยูง อันเป็นสัญลักษณ์ของสารถี อยู่ในมือทั้งสองข้าง
                อ.ชาตรี อธิบายว่า การใช้รูปอรุณเทพบุตร มาประดับในงานสถาปัตยกรรมเช่นนี้  ไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อน โดยเชื่อว่าน่าจะมีความหมายสื่อถึง  “แสงสว่างแรกขึ้นของไทยในยุคใหม่” หรือ “รุ่งอรุณใหม่ของชาติในระบอบประชาธิปไตย” (คำว่าอรุณ  “แสงตะวันเมื่อแรกขึ้น”)
                ลายรูปอรุณเทพบุตรนี้ ยังได้นำมาประดับอยู่ที่เหนือซุ้มประตูของอนุสาวรีย์ประชาธิปไตย และที่หน้าบันของโบสถ์มาตรฐาน “แบบ ก.” ที่ได้รับการออกแบบใหม่ เพื่อให้วัดต่างๆ นำไปสร้างขึ้นด้วย (แต่ต่อมาวัดหลายแห่งได้มีการปฏิสังขรณ์ใหม่และปรับเปลี่ยนลวดลายไปเป็นแบบอื่น)

 

ลาย "อรุณเทพบุตร" บนหน้าบันโบสถ์มาตรฐาน "แบบ ก." ออกแบบเมื่อ พ.ศ.2483 โดยพระพรหมพิจิตร ผู้ก่อตั้งคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ ม.ศิลปากร  (ที่มา: ชวลิต อธิปัตยกุล, รูปแบบอุโบสถในจังหวัดอุดรธานี ช่วง พ.ศ.2511-2530 กับการสืบเนื่องทางงานช่าง วิทยานิพนธ์ดุษฎีบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ ม.ศิลปากร 2552 หน้า 82.)