ต้นโพฺธิ์ที่พุทธคยา ปลูกมาแล้ว 4 ครั้ง
ต้นโพธิ์ที่พุทธคยา ปลูกมาแล้ว 4 ครั้ง
ต้นโพธิ์ ถือเป็นสิ่งหนึ่งที่ใช้แทนองค์พระพุทธเจ้า ดังนั้นจึงได้รับการกราบไหว้นับถือจากชาวพุทธตลอดมา ในบรรดาต้นโพธิ์ที่ได้รับการนับถือทั้งหมดนั้น ต้นที่นับได้ว่าได้รับความสำคัญมากที่สุด ก็คือต้นพระศรีมหาโพธิ์ ที่ตั้งอยู่ ณ พุทธคยา ซึ่งเป็นสถานที่ตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า
ผศ. ดร.เชษฐ์ ติงสัญชลี แห่งภาควิชาประวัติศาสตร์ศิลปะ คณะโบราณคดี อธิบายไว้ในหนังสือเรื่อง “สังเวชนียสถาน และสถานที่สำคัญทางพุทธประวัติในอินเดีย-เนปาล” ผลิตโดยสำนักพิมพ์มิวเซียมเพรส ว่า ต้นพระศรีมหาโพธิ์ที่พุทธคยานั้น มีตำนานเล่าว่า ได้ผ่านการปลูกมาแล้วทั้งสิ้น 4 ครั้งด้วยกัน คือ
ต้นที่ 1 คือต้นพระศรีมหาโพธิ์ต้นดั้งเดิมที่เชื่อว่าพระพุทธเจ้าทรงประทับตรัสรู้ ซึ่งสันนิษฐานว่าเดิมตั้งอยู่บริเวณจุดที่ประดิษฐานพระพุทธเมตตาในปัจจุบัน ต้นพระศรีมหาโพธิ์ต้นนี้ได้รับความเคารพนับถือจากพระเจ้าอโศกเป็นอย่างยิ่ง จนพระมเหสีเกิดความริษยา วางแผนให้คนนำยาพิษมารดต้นพระศรีมหาโพธิ์จนตาย
ต้นที่ 2 หลังจากต้นพระศรีมหาโพธิ์ได้ตายลง พระเจ้าอโศกจึงตั้งจิตอธิษฐานขอให้ต้นโพธิ์งอกขึ้นใหม่ โดยทรงนำน้ำนมวัวรดลงไป หลังจากนั้นต้นพระศรีมหาโพธิ์ก็งอกขึ้นใหม่เป็นอัศจรรย์
ต้นที่ 3 ต่อมาต้นพระศรีมหาโพธิ์ก็ได้ถูกทำลายลงอีก เมื่อมีกษัตริย์ต่างศาสนาเข้ามาทำลายด้วยการขุดรากถอนโคน เพื่อหวังจะไม่ให้กลับมางอกแตกหน่อได้อีก ทว่าหลังจากนั้นพระเจ้าปูรณวรมันได้ตั้งจิตอธิษฐาน แล้วรดน้ำนมจากแม่โคพันตัวลงบนซากต้นพระศรีมหาโพธิ์ ต้นพระศรีมหาโพธิ์จึงแตกหน่อขึ้นใหม่เป็นอัศจรรย์ หลังจากนั้นก็โปรดฯ ให้สร้างรั้วหินล้อมรอบต้นพระศรีมหาโพธิ์
นักวิชาการบางท่านคาดว่า ในช่วงรอยต่อระหว่างต้นพระศรีมหาโพธิ์ต้นที่ ๒-๓ นี้ น่าจะมีการก่อสร้างวิหารพุทธคยาขึ้นคล่อมทับจุดที่ตั้งดั้งเดิมของต้นพระศรีมหาโพธิ์ แล้วย้ายต้นพระศรีมหาโพธิ์ไปปลูกไว้ที่ด้านหลังวิหาร และสร้างพระพุทธรูปประดิษฐานไว้ตรงตำแหน่งดั้งเดิมของพระศรีมหาโพธิ์แทน ซึ่งต่อมาได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์ปรับเปลี่ยนกลายมาเป็นพระพุทธเมตตา ดังที่เห็นในปัจจุบัน
ต้นที่ 4 ต่อมาอีกราว 1,000 ปี เมื่อต้นพระศรีมหาโพธิ์ต้นที่ ๓ ได้ตายลง Sir Alexander Cunningham นักโบราณคดี ชาวอังกฤษ ซึ่งเข้ามาบูรณะพุทธคยา จึงได้ปลูกต้นพระศรีมหาโพธิ์ต้นใหม่แทนต้นเดิม กระทั่งยืนยงอยู่สืบมาถึงปัจจุบัน
อ่านรายละเอียดของเรื่องนี้และเรื่องน่าสนใจอื่นๆ อีก ได้ในหนังสือเรื่อง “สังเวชนียสถาน และสถานที่สำคัญทางพุทธประวัติในอินเดีย-เนปาล” เขียนโดย ดร.เชษฐ์ ติงสัญชลี คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ผลิตโดย สำนักพิมพ์มิวเซียมเพรส
